Dwoma podstawowymi wielkościami charakteryzującymi każdy portfel inwestycyjny jest osiągany z niego dochód mierzony oczekiwaną stopą zwrotu oraz ryzyko tej inwestycji mierzone najczęściej odchyleniem standardowym stopy zwrotu. Głównym celem każdego portfela inwestycyjnego jest uzyskanie stosunkowo wysokiej stopy zwrotu przy niskim ryzyku.

Pojęcie ryzyka nie jest jednoznaczne w finansach. Może byś ono rozumiane w dwojaki sposób i dlatego wyróżnia się dwie koncepcje tego zjawiska:

1. Koncepcja negatywna – ryzyko rozumiane jako możliwość poniesienia straty;
2. Koncepcja neutralna – ryzyko rozumiane jako możliwość osiągnięcia celu różnego od oczekiwanego (zarówno lepszego, jak i gorszego).

W teorii portfela stosuje się koncepcję neutralną, jako że odchylenie standardowe, które zostało przyjęte jako miernik ryzyka, uwzględnia zarówno dodatnie, jak i ujemne odchylenia stopy zwrotu od jej wartości oczekiwanej.

Powszechnie występującą zależnością jest fakt, iż wyższej stopie zwrotu odpowiada wyższe ryzyko i na odwrót. Od indywidualnych preferencji inwestora zależy czy wybierze on portfel charakteryzujący się niższym ryzykiem, a co za tym idzie niższą oczekiwaną stopą zwrotu, czy skonstruuje portfel, w skład którego wchodzić będą aktywa obarczone wyższym ryzykiem i mające zarazem większy potencjał wzrostu. Problemem tym zajmuje się teoria użyteczności, określająca komfort psychiczny i zadowolenie inwestora. Dzieli ona inwestorów na trzy kategorie: o awersji, skłonności oraz obojętności względem ryzyka.

Do pomiaru efektywności portfela można wykorzystać współczynnik zmienności, który ukazuje wielkość ryzyka przypadającego na jednostkę oczekiwanej stopy zwrotu. Jest on obliczany w bardzo prosty sposób, jako stosunek odchylenia standardowego danego portfela do oczekiwanej stopy zwrotu. Wadą tego wskaźnika jest konieczność stosowania jedynie dodatnich stóp zwrotu dla uzyskania wartości możliwych do interpretacji.

Szczegółową analizą tych dwóch charakterystyk portfela, jako pierwszy zajął się w 1952 r. Harry Markowitz, uznawany za ojca analizy portfelowej. Zwrócił on również uwagę na korelację między stopami zwrotu aktywów znajdujących się w portfelu. Doszedł do wniosku, iż poziom ryzyka portfela jest uzależniony od wartości współczynnika korelacji między poszczególnymi jego składnikami.